آلاچیق ترکمنی بهترین اقامتگاه موقت برای سیلزدگان

به گزارش خبرنگار پایگاه اطلاع رسانی دانشجویان ترکمن، پس از وقوع سیل در ترکمن صحرا و تخریب منازل زیادی در منطقه، بحث نوسازی و احداث بنا برای سیلزدگان در حال جریان است اما تا ساخت بناهای جدید، اسکان موقت سیلزدگان مطرح است که استفاده از آلاچیق ترکمنی بهترین گزینه به دلایل زیر است:

1- در مقابل باد و طوفان و زلزله مقاوم است یعنی اگر هم آلاچیق واژگون شود ، آسیبی به اهل خانواده نمی‌رسد.

2- بر پا کردن و جمع‌کردن و حمل‌ونقل آن بسیار ساده و سریع صورت می‌گیرد.

3- امکانات و وسایل مورد نیاز برای ساخت و تهیه آن در منطقه به وفور موجود است و اکثر وسایل مورد نیاز از محصولات دامی و دامداران تهیه می‌شود که دسترسی به آن آسان و هزینه بسیارکمی را به خود می‌گیرد.

4- راحتی در تهویه هوای داخل آلاچیق در گرما و سرما.

5- امکان ساخت آلاچیق با اسکلت فلزی هم میسر است که سطح بیرونی اسکلت فلزی با پارچه برزنت ضد آب و حصیر سنتی می توان پوشش داد.

6- فضا بزرگ آلاچیق نسبت به اقامتگاه موقتی دیگر همچون چادر و کانکس

7 – بعد از خانه دار شدن میتونن آلاچیق رو در عروسی ها اجاره بدن یا حتی بفروشن یا به عنوان انبار یا اتاق باز هم استفاده کنند!

8- کف آلاچیق جهت جلوگیری از رطوبت می توان روی کف کرسی با مواد ضدرطوبت پوشش داد و با گذاشتن فوم در کف هم نرم و رطوبت بطور کامل مهار می شود.

اطلاعات بیشتر در مورد آلاچیق ترکمنی:

برای ساختن این خانه ابتدا چوب‌های اطراف یا همان “تاریم” نصب می‌شود در ادامه “اوق” یا چوب بالای تاریم بصورت ضربدری به آن وصل می‌شود که به محل اتصال این دو چوب به زبان ترکمنی “دول” گفته می‌شود.
در این حالت اسکلت استوانه‌ای شکل آلاچیق ساخته شده ودر ادامه سقف بالای آن که “توی نیگ” نام دارد به آن متصل می‌شود.
در مرحله بعدی نمد بر روی چوبها کشیده شده و دور آن نیز باید با طناب پهنی به نام “قولانگ” که مانند کمربند دور آلاچیق را می‌گیرد بسته شود.
گفتنی است نمدپوشی آلاچیق دو فایده دارد که در زمستان برای ایجاد گرما و در فصل تابستان برای جلوگیری از ورود نور شدید به داخل موثر است.
در ادامه ساخت این خانه، طناب مخصوصی از بالای سقف آلاچیق آویزان می‌شود که به آن “تویی‌نگ باق” گفته می‌شود.
“تویی‌نگ باق” به این منظور است که به هنگام وزش باد شدید کیسه‌های شن یا هاون چوبی از آن آویزان تا باد سقف آلاچیق را با خود جابجا نکند.
در پایان کار درب آلاچیق کار گذاشته می‌شود این در معمولا مخالف جهت باد نصب می‌شود.
یک آلاچیق ترکمن از سه قسمت بالا، وسط و پایین تشکیل می‌گردد که قسمت بالایی با نمد مخصوصی به نام “سرفگ” بخش وسط با نمد “اوزگ” و بخش پایینی آن را با نمدی به نام “دورلیق” می‌پوشانند.
از سوی دیگر روی نمد پایینی و وسطی با نی حصیری به نام “قامیش” پوشانده می شود.
همچنین در تابستان اطراف آلاچیق را با گلیم یا نمدی می‌پوشانند تا درون آن برای عابرین قابل رویت نباشد و در زمستان نیز به این منظور از پوشش ضخیمی به نام “کشمه” استفاده می‌شود.
درادامه کف آلاچیق با گیاهی به نام “قلدرقن” پوشانده می‌شود تا مانع از نفوذ رطوبت شود و سپس دور تا دور این منزل مسکونی با فرش کناره که ‪ ۱۵‬تا ‪ ۱۸‬متر طول دارد پوشانده می‌شود تا مانع ورود حشرات گزنده به داخل آن گردد.
فرش مورد استفاده در داخل آلاچیق نیز نوعی نمد یا فرش ترکمنی می‌باشد که توسط زنان و دختران هنرمند این قوم بافته شده است.
محوطه داخل یک آلاچیق حدود ‪ ۲۰‬مترمربع، قطر آن ‪ ۶/۵‬متر و ارتفاع آن ‪۳/۵‬ متر می‌باشد.

حال انواع آلاچیق ترکمنی را بررسی می‌کنیم:

چاتمه

عشایر ترکمن هر گاه در حین ییلاق و قشلاق برای ساعتی بخواهند در محلی استراحت نمایند و نفسی تازه کنند تارم ها را دو بدو مقابل هم قرار داده، و از بالا به هم گره می‌زنند در این حالت سرپناه موقتی ایجاد می‌شود که به آن چاتمه گویند.

گوت تکمه:

بعضی از ترکمن‌ها شاید برای اسکان موقت چندروزه و یا چندماهه و یا به علت فقر مالی ازگوت تگمه بهره برده‌اند. این نوع مسکن تقریباً خلاصه می‌شود به اوق وتوی نوک که مخصوص افراد بی‌بضاعت و فقیر است. بدین‌جهت آن را«غریب اُوی/ خانه غریبانه» و به جهت کوچک بودن «کچی جیک اُی» ( خانه کوچک) نیز نامیده‌اند.

آق اُوی و قره اُوی:

آلاچیق در میان عشایر نه تنها محل آسایش افراد خانواده است بلکه محل نگهداری دام، انبار آذوقه، محل نگهداری مواد لبنی و غذایی، انبار گندم و جو است. همچنین محل تولید صنایع‌دستی از جمله نمدمالی، قالی‌بافی و … نیز است.

آق اُوی یا خانه سفید، آلاچیقی است که دارای اسکلت چوبی «تاریم»، «اوق» و «وتوی نوک» است تهیه و ساخت این نوع مسکن مخصوص اعیان و اشراف بوده و افراد ثروتمند قادر به تهیه آن می‌باشند.

این نوع آلاچیق که به علت تازه و نو بودن از نمدهای پشمی سفید برخوردار بوده و نمایی سفید و روشن داشته به آن آق اُوی یعنی خانه سفید می‌گویند. اما به‌مرور زمان که داخل آن به علت روشن بودن اجاق، نمدهای پوششی سفید با دود سیاه می‌شود آن را «قره اُوی» یعنی خانه سیاه گویند.

اگر چه یک آلاچیق را با نمدهای نو و سفید بپوشانند آن را «آق اُوی» (آلاچیق سفید) خواهند نامید نمدهای هر آلاچیق تازه‌ای، پس از چندی که آفتاب می‌بیند و یا دود می‌گیرد سیاه و چرکین می‌شود و از آن پس آن را «قره اُوی» (آلاچیق سیاه) می‌نامند.

اجزاء یک آلاچیق:

1- چهارچوب در

2- تاریم

3- اوق

4- توی نوک

5- قامیش

6- کچه (نمد)

7- دورلق یاخا

8- بیل یوپ

9- دوزی

10- باش یوپ

11- ارقن

12- چوچی

13- طارپ یاپار

14- توی نوک پوپ

1- چهارچوب در:

در متشکل از چهارچوب دو لنگه‌ای است که معمولاً به‌دست توانای نجارهای محلی با نقش و نگارهایی مخصوص ساخته شده است. قسمت پایین و بالای آن را «ایستگ» و دو طرف را که تارم به آنها بسته می‌شود را «سویه » گویند.

معمولاً در آلاچیق خلاف باد و باران و به‌طرف جنوب است و نیز برای اینکه نور آفتاب مستقیماً به داخل اُوی نتابد و در ضمن اُوی از بادهای شمالی، غربی و شرقی در امان باشد.

2- تاریم:

هر آلاچیق دارای چهار تاریم است که به هم متصل شدن آنها استوانه ایی را با زاویه 2 تا 5/2 متر به وجود می‌آورند. ارتفاع تاریم در حدود 70/1 متر است تاریم ها به‌صورت شبکه‌ای از چوب‌های ضربدری درست‌شده‌اند.

طول هرکدام از تاریم ها در حدود 2 متر است این چوب‌ها در محل اتصال به یکدیگر باپوست خشک و نرم شده شتر به هم گره می‌خورند که البته دیگر این امکان کمتر شده و با نخ و طناب‌های معمولی بسته می‌شود.

3- اوق:

اوق ها چوب‌هایی هستند قوسی شکل که جهت وصل توی نوک وتاریم بکار می روند. طول تقریبی آنها 30/3 متر است و دریک اُوی با توجه به بزرگی و کوچکی اُوی از 40 تا65 اوق مورد استفاده قرار می‌گیرد.

4- توی نوک:

توی نوک در قسمت بالای گنبد اسکلت «اُوی» بوده و از جنس چوب دایره‌ای شکل است که وسط آن را مجموعه‌ای از چوب‌های قوسی شکل در بر می‌گیرد.

5- توی نوک یوپ:

طنابی است که از توی نوک آویزان بوده و وظیفه اصلی آن، آن است که هر گاه آلاچیق مورد هجوم و آماج طوفان قرار گرفت، مرد ترکمن با کمک آن مانع متلاشی شدن و تخریب آلاچیق می‌شود. همچنین گاهی اوقات نیز با بستن شیئی سنگین به آن، مثل یک کیسه آرد و غیره این وظیفه صورت می‌گیرد.

6- قامیش:

قامیش همان نی است زنان ترکمن قامیش ها را به‌اندازه‌ای مناسب بریده و آن را تکه‌تکه و به‌صورت نازک در می‌آورند. پس از آماده کردن، آن را با نخ به هم وصل می‌کنند پس از اتمام کار آن را می‌توان به‌صورت لوله در آورد. قامیش دارای سه قطعه است که یک قسمت آن در پشت اُوی قرار می‌گیرد و آن را «گوت قامیش» می‌گویند و دو قطعه دیگر در طرفین قرار می‌گیرند. در تابستان گوت قامیش را بر می‌دارند تا باد به داخل اُوی بوزد.

7- کچه(نمد):

کچه که برای پوشش اسکلت آلاچیق بکار می رود با زحمت زنان و دختران طی چند روز کار و تلاش از پشم گوسفندان تهیه می‌شود. برای پوشش آلاچیق سه نوع نمد به شرح زیر مورد استفاده قرار می‌گیرد.

الف) دورلوق: از چهار قسمت مستطیل شکل درست‌شده و برای پوشاندن تارم ها بکار می رود و به قولی گرداگرد آلاچیق را می‌پوشاند.

ب) اوزوک: دو قطعه به‌صورت ذوزنقه است ک اوق ها را می‌پوشانند.

دورلوق و اوزوک را ریسمان دوزی کرده‌اند تا وقتی که آنها را بر روی آلاچیق انداختند با ریسمانشان به اسکلت چوبی ببندند.

ج) سرفک یا سرپک: سرپک به شکل دایره است و در حدود دو متر قطر دارد که روی توی نوک را می‌پوشاند دور سرپک هم ریسمان دوزی شده است ولی معمولاً چند قطعه از آن ریسمان‌ها را به اسکلت آلاچیق می‌بندند و ریسمان های دیگر را آزاد می‌گذارند هر وقت بخواهند، بتوانند نیمی از سرپک را روی توی نوک کنا بزنند تا دود اجاق آلاچیق بیرون برود و یا نور به دورن آلاچیق بتابد. از فواید نمدپوش کردن، جلوگیری از به هدر رفتن گرما و جلوگیری از نفوذ سرما به داخل و مانع رطوبت بودن می‌توان اشاره کرد.

8- دورلوق یاقا:

وقتی که تارم ها در کنار یکدیگر قرار گرفتند و شکل دایره آلاچیق کامل شد و تارم ها به هم وصل شدند، برای استحکام، با یک قطعه نوار پشمی رنگارنگ بافته‌شده توسط زنان که حدود 30 سانتی متر پهنا و درازیش به‌اندازه پیرامون آلاچیق است و بنام دورلوق یاقا نامیده می‌شود، دورتادور تارم ها را می‌بندند.

9- بیل یوپ:

نوار پشمی رنگی دیگری است که نازک‌تر از دورلوق یاقا است. برای استحکام بیشتر تارم ها کمی بالاتر از دورلوق یاقا بسته می‌شود که بنام «بیل یوپ» نامیده می‌شود.

10- دوزی:

گرداگرد آلاچیق اوق ها را با نوار بافتنی باریکی که «دوزی» می‌نامند به هم می‌بندند تا جابجا نشوند دوزی نیز از پشم گوسفندان و با هنرمندی زنان و دختران ترکمن تهیه می‌شود.

11- باش یوپ:

نوار نخی نازکی است که پس از تهیه به‌دست زنان و دختران برای بستن اوق ها در محل اتصال به تارم بکار بسته می‌شود و بدین ترتیب اسکلت آلاچیق سرپا می‌شود.

12- ارقن:

طناب کلفتی است که برای ثابت نگه‌داشتن آلاچیق از گزند باد و طوفان استفاده می‌شود. به این شکل که طناب(ارقن) را در پشت اُوی از دو طرف می‌آویزند و دو سر آن را به میخ‌هایی چوبی ک به زمین کوبیده‌اند و این میخ های چوبی را «چوچی» می‌گویند وصل می‌کنند.

13- چوچی:

دو عدد میخ چوبی است که در طرفین آلاچیق به زمین زده می‌شود و با طنابی بنام اوقن به همدیگر وصل می‌شوند که این کار باعث محافظت آلاچیق در مقابل باد و طوفان است.

14- طارپ یاپار:

نمدی است که بر روی در آلاچیق در فصل زمستان و یا در روزهای سرد کشیده می‌شود، در مواقعی که هوا معتدل است، طارپ یاپار را به‌صورت لوله‌ای در آورده و در بالای در جمع کرده می‌بندند.

نمای داخلی یک آلاچیق:

فضای داخل اُوی به‌صورت دایره‌ای بزرگ است که خود در حکم ساختمانی چند اتاقه ای است که اگر چه فاقد بخش های جداشده و مجزا است ولی هر قسمت از آن کارکرد ویژه‌ای دارد؟

1- قسمت جلو که نزدیک در ورودی است، محل در آوردن کفش است.

2- در مرکز اوی با اندکی تمایل به جلو اجاق قرار دارد که به‌وسیله دیواره گلی مشخص می‌گردد.

3- در قسمت چپ در ورودی محلی برای ذخیره آذوقه و گرفتن شیر و پنیر و کره قرار دارد که به «چالی» مشهور است. لوگوشوا در کتاب ترکمن‌های ایران از این قسمت به نام «آش بوری» یاد می‌کند که محل تهیه خوراک است.

4- در هنگام ورود به چادر در سمت چپ آن چهارچوبی نهاده‌اند که به «به ورته لار» معروف است و بر روی آن لحاف و تشک قرار می‌گیرد و مشک های روغن نیز در زیر آن قرار می‌گیرد.

5- حد فاصل بین «به ورته لار» و اجاق، محل نشیمن زنان و دختران است.

6- در سمت راست درب، محلی برای نگهداری بره‌ها و بزغاله‌های نوزاد تعیین‌شده که به‌وسیله حصیر از بقیه قسمت‌ها جدا می‌شود لوگاشوا در کتاب ترکمن‌های ایران از این قسمت به نام «آشلیق بوری» یادکرده و می‌نویسد که این بخش مختص مردان بوده که در آنجا غله و آرد و جزء اینها نگهداری می‌شود.

7- قسمت راست اجاق که «اجاق باش» یا دیپ یادکرده و از آن محل برای پذیرایی مهمانان یاد کرده است.

8- سمت عقب اجاق محل نشیمن مردان و مهمانان است.

9- و بالاخره بخش انتهایی چادر که به «ویب» معروف است محل خواب اعضای خانواده بشمار می رود. در خانوارهای پیوسته و گسترده دویب توسط پرده‌ای به نام «توتی» به چند قسمت تقسیم می‌شود.

مراحل برپایی آلاچیق:

برپایی آلاچیق معمولاً کار زنان است اما مردان نیز به آنان کمک می‌کنند. گاهی اوقات نیز زنان همسایه به کمک یکدیگر آمده و در این امر شرکت می‌کنند. پس از مشخص کردن روزی خوش‌یمن، برای به پا کردن آلاچیق، زمین مناسبی را که کمی بلندتر است انتخاب می‌کنند.

چون مقدمات کار آماده شد چند تیر هوایی شلیک می‌کنند که به مفهوم، اعلام شادی و آغاز زندگی جدید است. پس از آماده شدن زمین ابتدا چهارچوب در را نصب می‌کنند نخست قسمت‌های پایین چهارچوب در روی زمین گذاشته می‌شود. سپس کناره‌های مربوط به چهارچوب در، در جای خود قرارگرفته و قسمت بالایی آن نصب می‌شود، چهارچوب در با طناب محکم می‌بندند.

سپس تارم ها در دو طرف در قرارگرفته و با طناب محکم به چارچوب درد بسته می‌شود و نیز چار قطعه تارم که به همدیگر بسته می‌شوند که استوانه ایی را با زاویه 2 تا 5/2 متر به وجود می‌آورند. ارتفاع تارم نیز در حدود7/1 متر است.

پس از تشکیل این استوانه دورتادور آن را با دورلق یاقا که نوار پشمی بافته‌شده است و در حدود 30 سانتی متر پهنا دارد می‌بندند و بازهم کمی بالاتر از آن را با نوار دیگری که پهنای کمتری دارد و بنام بیل یوپ است می‌بندند.

پس از آن نوبت به وصل کردن اوق ها به تارم و توی نوک می‌رسد. اوق ها تعدادی چوب کمانی هستند که یک سر آن به محل تقاطع تارم و سر دیگر آن به سوراخ‌های توی نوک وصل می‌شود.

توی نوک قسمت بالای گنبد اسکلت اُوی بوده و دایره‌ای شکل است که در اطراف آن سوراخ‌های زیادی وجود دارد در این مرحله معمولاً مردان نیز به کمک زنان می‌آیند.

یکی از مردان توی نوک را با یک تیرک چوبی در وسط آلاچیق نگه می‌دارد و زنان نیز اوق ها ره توی نوک وصل کرده و در محل اتصال به تارم با نخ می‌بندند. اوق ها را نیز به جهت اینکه حرکت نکنند با نوار نازک دیگری به نام «دوزی» می‌بندند.

در اینجا مرحله اول که همان اسکلت ظاهری آلاچیق است به اتمام می‌رسد که شبیه به قفس بزرگ است. پس از اسکلت اُوی را با نمد پوشش می‌دهند که این نمدها به نام‌های مختلف خوانده می‌شوند.

اول، دورلق که به دورتارم می‌پیچند. دوم، اوزدک که از دو قسمت ذوزنقه‌ای تشکیل‌شده و قسمت اوق ها را پوشش می‌دهند. سوم، سرپک که به شکل دایره است و با آن «توی نوک» پوشانده می‌شود. پس از آن این نمدها به خاطر اینکه محکم بمانند با ریسمان‌هایی که در آنها تعبیه‌شده به اسکلت آلاچیق محکم می‌بندند. پس از کار گذاشتن نمدها گرداگرد آلاچیق را با قطعه حصیری که قامیش نامیده می‌شود می‌پوشانند.

بدین ترتیب برپا کردن آلاچیق به پایان می‌رسد. داخل آلاچیق را قبل از فرش کردن با نوعی علف که در صحرا فراوان وجود دارد و به نام قلدرقن معروف است فرش می‌کنند که مانع نفوذ رطوبت می‌شود.

برچیدن و جمع‌کردن آلاچیق از برپا کردن آن آسان‌تر است، درست عکس تمام فعالیت‌هایی که برای برپا کردن آن صورت گرفته در اینجا نیز انجام می‌شود.

برخی از آداب برپا کردن آلاچیق:

ترکمن‌ها در هنگام برپا کردن اُوی آداب خاصی دارند. کار برپایی آن عمدتاً به عهده زنان و کار تعمیر و مرمت آن بعهده مردان است. وقتی همه‌چیز برای برپایی آلاچیق آماده شد چند تیر هوایی شلیک می‌کنند و مفهوم آن، اعلام شادی برای آغاز یک زندگی جدید است.

بعد از برپا کردن اسکلت چوبی «اُوی» طنابی را به «توی نوک» وصل می‌کنند که از آن آویزان است به آن «توی نوک یوپ» گفته می‌شود آنها دستمالی حاوی مقداری پول را به قسمت بالای طناب می‌بندند. جوانان ترکمن سعی می‌کنند که پول را بگیرند. به آن پول «بای لق» گفته می‌شود. پس از برپا کردن «اوی» صاحب آن گوسفندی را قربانی می‌کند و غذای خوشمزه‌ای را که «چکدرمه» نامیده می‌شود درست می‌کند و به مردم می‌دهد.

از جمله رسوم دیگر ترکمن این است که اگر چنانچه شخصی در «اُوی» وفات کند بازماندگانش محل استقرار اوی را عوض می‌کنند.

پیرترین زن خانواده نمد «سر پک» را به «توی نوک» وصل می‌کند. آن «اُی» که پدر به پسرش می‌دهد معمولاً در طرف راست «اُی» پدر بر پا می‌شود. این موضوع کنایه از این است که پسر ارشد بازوی راست پدر در امورات زندگی است.

ترکمن‌ها سعی می‌کنند که «اُوی» را در روز خوبی (روز خوش‌یمنی) بر پا کنند. و در این مورد از روحانی محل می‌پرسند. بعضی از ترکمن‌ها عقیده دارند که روز هفتم از هر ماهی برای برپا کردن «اوی» مناسب تر است.