گنبد قابوس از بناهای دوران پادشاهی آل زیار در قرن چهارم هجری است که در دهم تیرماه ۱۳۹۱ درفهرست آثار جهانی سازمان علمی، آموزشی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) ثبت شد.
۱- مقدمه
برج قابوس یکی از بی‌نظیرترین یادمان‌های معماری ایران در دوره‌ی اسلامی است. این اثر که در شمال شهر «گنبد» و در ۳ کیلومتری بازمانده شهر قدیم «جرجان» مرکز حکومت «آل زیار» قرار دارد، از نظر هنر معماری و تاریخی، یادگاری بس ارزنده از دوران آبادی و شوکت سرزمین «جرجان» و دودمان «آل زیار» است.
این بنای باشکوه به دستور «شمس المعالی قابوس بن وشمگیر»، مشهورترین پادشاه «آل زیار» که به گفته «یاقوت حموی» هم جنگجویی بی‌همتا و هم ادیبی فاضل بود، ساخته شد.
«شمس‌المعالی» مردی فاضل، هنرپرور، خطاط و نویسنده‌ای زبردست و متفکر بودکه به زبان فارسی و عربی مطلب می‌نگاشت و دربار وی محل تجمع علما و دانشمندان بود. به طوری که «ابوریحان بیرونی» کتاب معروف خود «آثار‌الباقیه» را به سال ۳۹۰ هجری قمری به نام او تألیف کرد.
برج قابوس در سال ۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی برگرفته از نام این حکمران ساخته شد. اما با وجود اتصاف او به فضل و ادب، قابوس فردی خشن، سخت‌دل و زشت‌خوی بود که یک سال پس ازتکمیل برج، به دست سرداران خود که از بازگشت او به قدرت بیمناک بودند کشته شد.
پروفسور «آرتور پوپ» در مورد این بنا چنین نوشته‌است:
«در زیر سمت شرق کوههای البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته‌است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر می‌باشد و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد.»
و «ویل دورانت» در مورد آن نوشته‌است:
««جرجان» در قرن ۱۰ میلادی (عصر زیاریان) یکی از ولایت‌های بزرگ ایران بود و به امیران روشنفکر اشتهار داشت، مثل شمس المعالی قابوس وشمگیر که ابن‌سینا را به دربار خود خواند. این شهر گنبدی ۵۲ متری دارد.» [۳]
۲- هدف از ساخت:
نظرات گوناگونی در هدف از ساخت این بنا داده شده است که به احتمال زیاد هدف از ساخت چنین بنای با شکوه و بزرگی نمایش قدرت و هنر و ایجاد بنای یادبودی است که یادآور شکوه وجلال دوره سلطنت بانی آن باشد. درباره‌ی اینکه هدف اولیه بنا ساخت بنا چه بوده است.
نظریات گوناگونی وجود دارد: محتمل‌ترین انگیزه‌ی ساخت چنین بنایی می‌توانسته مکانی برای آرامگاه بانی آن قابوس ابن‌وشمگیر باشد که البته در طی کاوش‌های متعدد کالبد قابوس بن وشمگیر هرگز پیدا نشد و نظریاتی وجود دارد که جسم قابوس ابن وشمگیر در یک تابوت شیشه‌ای از سقف برج آویزان بوده و روزنه برج نیز در شرق به خاطر این بوده که کالبد قابوس ابن وشمگیر بتواند اولین پرتوهای نورخورشید را دریافت کند، همچنین بعید نیست که تنها هدف از ساخت چنین بنای با شکوه و معظمی نمایش قدرت و هنر ایجاد بنای یادبودی باشد که یادآور شکوه و جلال دوره سلطنت بانی آن باشد. چون همواره پادشاهان بزرگ در پی باقی گذاشتن نامی جاودانه از خود بوده اند.
با توجه به ارتفاع زیاد برج این توجیه که ساختمان مذکور به منظور نشانه و نمود شهر «جرجان» و راهنمای مسافران در دشت گرگان بنا شده باشد در ذهن قوت می‌یابد. حتی اگر در ابتدا این برج با چنین هدفی ساخته نشده باشد ولی ارتفاع زیاد برج که ۷۰ متر می‌باشد در دشت «جرجان» برای مسافران نشانه و علامتی نمایان بوده است.
۳- شیوه معماری بنا:
این بنا یکی از اولین ساختمان‌هایی است که مرز بین شیوه معماری خراسانی و رازی محسوب می‌شوند و در واقع مربوط به اوائل دوره‌ی شیوه‌ی معماری رازی است ساختمان این بنا تماماً از آجر و ملات ساروج ساخته شده است. یکی از بارزترین ویژگی‌های شیوه معماری رازی استفاده از آجر با بهترین کیفیت ممکن است .[۴]
۴- ویژگی اثر:
این برج یکی از آثار باستانی کشورمان که در اعداد بزرگترین مفاخر معماری قرن چهارم هجری است در شمال شرقی ایران در شهر گنبد کاووس قرار دارد. این بنای معروف که یکی از بلندترین آثار تاریخی جهان بشمار می‌آید بر فراز تپه خاکی که قریب ۱۵ متر از سطح زمین بلندتر است، قرار دارد.
محیط داخلی بنا ۳۰ متر و محیط خارجی آن ۶۰ متر و قطر داخلی آن ۹٫۶متراست . این بنای عظیم که تماماً از آجر پخته‌ی قرمز معمولی ساخته شده را می‌توان نمونه‌ای ارزنده در فن آجرکاری دانست.
از تزئینات خاص معماری بنا دو رشته مقرنس کاری ساده است که طاق هلالی سردر بنا را آراسته است.
دو ردیف کتیبه‌ی کمربندوار بدنه را زینت داده است.
در زیر به صورت مفصل ویژگی‌های این اثر ذکر می‌شود:
۱-۴- پی و بدنه:
پی‌سازی بنا از زمین سفت شروع و تا ارتفاع حدود ۱۵ متری با آجر و مصالح مشابه خود بنا انجام شده است. درون پای بست سردابی وجود داشته که پا کار طاق آن هنوز بر جای است ولی بر اثر کاوش‌های پیاپی کاوشگران که در پی گنج بوده‌اند آثاری از کف آن بر جای نمانده است.
بدنه مدور خارجی گنبد قابوس دارای ۱۵ ترک (دندانه نود درجه) است (همانند ستاره ده پر) این تَرَک‌ها که در اطراف آن و به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند، از پای‌بست بنا شروع و تا زیر سقف گنبدی ادامه می‌یابد و میان این تَرَک‌ها با کوههای آجری پر شده است (به جز درب ورودی.) رأس این تَرَک‌ها به اندازه یک مترو سی‌چهار سانتی متر از یکدیگر فاصله دارند.
قطر داخلی گنبد به‌طول نه متر و هفتاد سانتی متر و قطر آن از قاعده تَرَک‌ها به‌طول چهارده متر و شصت و شش سانتی متر و طول قطر آن از رأس تَرَک‌ها یا به عبارتی قطر ارباب یا پای بست آن هفده متر و شش سانتی متر می‌باشد. ضخامت میل از پایین به بالا کرنش کمی دارد و در ارتفاع ۳۷ متری گنبد مخروطی بنای برج را تکمیل می‌کند.
-۴- گنبد مخروطی:
از ارتفاع سی‌وهفت به بعد گنبد مخروطی قرار دارد. این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله‌دار کفشکی ساخته شده است، دو پوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم‌مرغی و از آجر معمولی است و پوسته‌ی بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی ۱۸ متر است. در بدنه‌ی شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است. عرض روزنه در قسمت بالا ۷۳ و در وسط ۷۵ و در پایین ۸۰ است.
۳-۴- سردر ورودی و تزئینات آن:
در ضلع جنوبی آن یک ورودی قرار دارد که ۵/۱ متر عرض و ۵۵/۵ متر ارتفاع دارد. در درون طاق هلالی سر در آن ، مقرنسی است که به نظر می‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است . شاید این مقرنس ساده و در عین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی می‌باشد که بتدریج تکمیل شده است.
دکتر «ویلسن» آمریکایی نماینده‌ی دانشگاه پنسیلوانیا نیز در بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنس‌ها چنین نوشته است: «بالای در، داخل هلال مدخل گیلوئی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی می‌باشد و این یکی از نمونه‌های تزئینی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده است».
-۴ بندکشی دیواره برج:
بدنه برج با دقت تمام بندکش نداشته است زیرا میان آجرهای ریشه دار آن با ظرافت تمام انجام شده لیکن گنبد مخروطی شکل احتیاج به بندکشی داشته است. در مورد ترکیب اجرای ملاط بندکشی عقاید متفاوت است. این ملاط که به رنگ خاکستری و دارای ترکیبی از شن و ماسه می‌باشد شباهت کامل به گونه‌ای ساروج محکم و بی‌مانند دارد که از نظر استحکام شگفتی برانگیز است.
۵-۴- کتیبه‌های برج:
دو ردیف کتیبه کوفی بصورت کمربندوار بدنه را آرایش کرده است که یک ردیف آن در ۸ متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند. نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده و آجری است. حروف آن آرایش ندارند و بر جسته و خوانا می‌باشند و حاشیه‌ی دور آنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر. قابوس بن وشمگیر به زبان عربی علاقه‌ای خاص داشت و بدین سبب کتیبه‌های این بنا به زبان عربی و خط کوفی نگاشته شده است.
متن کتیبه‌ها چنین است :
۱- بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند بخشیده مهربان
۲- هذ القصر المعالی این است کاخ عالی
۳- الاصیر شمس المعالی امیر شمس معالی
۴- الاصیر ابن الاصیر امیر سپر امیر
۵- قابوس ابن وشمگیر قابوس فرزند وشمگیر
۶- امر به نبائه فی حیاتی فرمان داد به بنای آن در زندگی خویش
۷- سنه سبع و تمسین و ثلثماته قمریه سال سیصد و نود و هفت قمری
۸- و سنه خمس و سیعین و ثلثماته سال سیصد و هفتاد و پنج شمسی
ترجمه:
بنام خداوند بخشنده ی مهربان
این است کاخی بلند
برای امیر شمس المعالی
فرمانروا پسر فرمانروا
قابوس پسر وشمگیر
در زندگانی‌اش امر کرد به ساخت آن
در سال سیصد و نود و هفت هجری قمری
و سال سیصد و هفتاد و پنج هجری شمسی
برج در طی عمر خود سه بار تعمیر ومرمت شد آخرین بار نیز در سال ۱۳۴۹ تعمیر اساسی آن انجام گرفت بطوری که این شاهکار معماری اسلامی که با شکوه کمترین ابنیه قرن چهارم هجری است حفظ و مصون گشت . مصالح بکار رفته در این بنا ملات ساروج و آجر است این بنا تماماً از آجرهای پخته قرمز ساخته شده است.
آجرهای سخت این بنا بدلیل عوامل جوی به مرور به رنگ برنزی در آمده است. در نحوه اجرای این ساختمان بدلیل نبودن امکانات و تکنولوژی پیشرفته به جای چوب بست از کوبه و متراکم کردن خاک به دورنما بصورت مارپیچ و پله‌ای تا انتهای آن استفاده شده است که بعد از اتمام بنا خاک‌ها را بصورت تپه در اطراف بنا پخش نموده‌اند.
برج قابوس طی هزار سال عمر خود را همواره در معرض گزند حوادث و خطرات گوناگون قرارداشته است: عوامل طبیعی همچون باد، باران و آفتاب و … نتوانسته صدمه‌ای آنچنانی به ظاهر بنا وارد آورد. تابش آفتاب سوزان صحرا رنگ سرخ آجرهای بنا را به رنگ برتری (طلای خاکی) تبدیل کرده و باران موجب فرسایش در برخی نقاط آن گشته است.
لیکن بیش از همه دست مخرب کاوشگران گنج به حفر و تخریب در بنا دست زده‌اند موجب خرابی بنا شده‌اند حتی اقدامات امراء و سلاطین مستبد که سعی در تخریب کامل بنا داشته‌اند مزید بر علت بوده است.
«رابینو» می‌نویسد یکی از سران گیلان به خیال اینکه گنجی در زیر بام پنهان کرده‌اند امر کرد گرداگرد برج را خالی کنند و گویا با شنیدن اینکه ممکن است موجب تلف شدن تمام عمله‌ها شود از انجام قصد خود منصرف شده است.
همچنین بنا به نوشته معینی یکبار نادرشاه با ناحیه شمال ایران آمده بود و با دیدن برج از دور گمان کرد که شهری پر رونق در آنجا وجود دارد ولی بعد که متوجه شد آنجا تقریباً غیرمسکونی و ده کوچکی است بسیار ناراحت شد و دستور تخریب برج را داد که خوشبختانه از این بلا نیز برج در امان ماند.
روس‌ها و انگلیسی‌ها نیز به امید یافتن مقبره‌ی احتمالی و عتیقه‌جات بارها دست به حفر به کف داخل برج زده‌اند. در زمان تصرف نواحی شمال ایران توسط روس‌ها، برج قابوس انبار مستحکمه آنها بود و همچنین بر روی تپه آن ساختمان ستاد انتظامات و قراولخانه نیز بنا کرده بودند.
در قسمت‌هایی از گنبد مخروطی شکل بر اثر اصابت گلوله توپ‌های روسی خرابی‌هایی ایجاد شده بود و به هر ترتیبی بود صفّه آن ساخته و پرداخته شد. قسمت مهم تعمیر آن که مرمت گنبد مخروطی و پوشش بام گنبد موکول به سال ۱۳۱۸ خورشیدی گردید؛ سپس در خلال سال ۱۳۱۷ به تهیه چوب بست معظم آن در بدنه وسطی غربی ورودی گنبد مخروطی اقدام شد و پس از یک سال که چوب بست آن پایان یافت و نردبان سی و سه پله آن به اتمام رسید.
از شهریور ماه سال ۱۳۱۸ خورشیدی شروع به تهیه آجر مخصوص بام و ساختن پالکی دوار و نصب جراثقال و سایر وسایل فنی تعمیر گردید و در طی مدت سه ماه کلیه مرمت گنبد مخروطی و تعمیر کتیبه و صفت‌ها، عده و اصلاحات درونی آن به پایان رسید.
اکنون پس از مرحله تعمیر و مرمت انجام یافته بر روی برج قابوس این بنای بی‌نظیر، با شکوه و ابهت خود چشم بینندگان را خیره کرده است و محوطه بنای برج قابوس به عنوان باغ ملی (پارک قابوس) که در شمال شهر (خیابان امام خمینی شمالی) جای گرفته استفاده می‌شود.
اخیراً زیبا سازی و چمن‌کاری تپه مصنوعی، درختکاری و سنگفرش محوطه و اقدامات دیگر به منظور هر چه بهتر و زیبا تر کردن این مکان دیدنی انجام شده است.
منابع:
۱- تاریخ تمدن، ویل دورانت / جلد چهارم / ص ۲۹۶
۲- سبک‌شناسی معماری ایرانی. محمد کریم پیرنیا. نشر معمار. ۱۳۸۳. ص۱۵۷
۳- http://whc.unesco.org/en/list/1398
۴- http://fa.wikipedia.org/wiki/%D8%A8%D … _%DA%AF%D9%86%D8%A8%D8%AF…
نویسنده: جمال الدین توماج نیا[۱]- آیلا جاذبی[۲]
[…] ـ برج گنبد قابوس […]