فهرست مطالب
پوستین‌دوزی ، میراثی کهن از ترکمن‌ها در آستانه فراموشی
استان گلستان، با تنوع قومی و فرهنگی غنی خود، گنجینه‌ای از صنایع‌دستی و هنرهای سنتی را در دل خود جای داده است؛ اما برخی از این هنرها، از جمله پوستین‌دوزی ترکمن، در گذر زمان در معرض فراموشی قرار گرفته‌اند. این هنر که ریشه در تاریخ کهن قوم ترکمن و زندگی دامداران این منطقه دارد، زمانی پوششی گرمابخش برای چوپانان بود، اما امروزه کمتر کسی از آن بهره می‌گیرد. ثبت ملی «پوستین‌دوزی ترکمن» در خرداد ۱۳۹۰ با شماره ۲۳۳ در فهرست آثار میراث‌فرهنگی ناملموس، نویدبخش امیدی برای احیای این میراث ارزشمند شد.
ریشه‌های تاریخی پوستین‌دوزی
پوستین، یکی از ابتدایی‌ترین اشکال لباس بشری، قدمتی به بلندای تاریخ تمدن دارد. آثار به‌جامانده بر دیواره غارها نشان می‌دهد که حدود پانصد هزار سال پیش، انسان‌های نخستین برای محافظت از سرما به پوست حیوانات روی آوردند. در جوامع گذشته، استفاده از پوست حیوانات نه‌تنها کاربردی، بلکه نمادی از جایگاه اجتماعی بود؛ افراد متمول پوست حیوانات نادر مانند ببر و پلنگ را به رخ می‌کشیدند، در حالی که چوپانان به پوست گوسفند بسنده می‌کردند. این هنر از نسلی به نسل دیگر منتقل شد و در میان ترکمن‌های گلستان به حرفه‌ای ماندگار تبدیل گشت.
پوستین‌دوزی در فرهنگ ترکمن
در زبان ترکمنی، پوستین را «اوچمک» می‌نامند؛ بالاپوشی که در سرمای سخت مناطق ترکمن‌نشین، چوپانان و صحرانشینان را گرم نگه می‌داشت. اقلیم سرد و فراوانی دام در گلستان، زمینه‌ساز پیدایش و رواج این هنر شد. ترکمن‌ها برای تهیه پوستین، از پوست گوسفندان با پشم یکدست استفاده می‌کنند. فرآیند تولید شامل خیساندن پوست، شست‌وشو، زدودن چربی‌ها، آنزیم‌دهی، رنگ‌برداری، خشک‌کردن، رنگرزی و تثبیت است. ابتدا پوست را دو روز در آب خیسانده و سپس با آرد جو و نمک فرآوری می‌کنند. پس از صاف کردن با سمباده، پوست رنگرزی شده و در آفتاب خشک می‌شود تا به چرمی نرم و زردرنگ تبدیل گردد. در نهایت، با الگوهای مشخص برش خورده و به محصول نهایی بدل می‌شود.
محصولات پوستین‌دوزی متنوع‌اند: از پالتو و جلیقه گرفته تا کلاه، کیف و شال‌گردن. دوخت این آثار یا با چرخ خیاطی انجام می‌شود یا به‌صورت دستی، و گاهی با سوزن‌دوزی و رنگ‌آمیزی تزئین می‌گردد. برای دوخت یک پالتوی بلند، دست‌کم پنج پوست بره نیاز است.
فراز و فرود پوستین‌دوزی
تا پیش از جنگ جهانی دوم، پوستین‌دوزی در ایران رونقی چشمگیر داشت و محصولات آن به کشورهای سردسیر اروپا صادر می‌شد. این تقاضا، شمار فعالان این حرفه را افزایش داد. اما با آغاز جنگ، بازار جهانی فروپاشید و این رکود تا سال‌ها پس از آن ادامه یافت. پوستین‌دوزان رفته‌رفته به مشاغل دیگر روی آوردند و عواملی چون گرانی مواد اولیه، از دست رفتن بازار، تغییر اقلیم و کاهش نیاز به لباس‌های گرم، این هنر را به حاشیه راند. در میان ترکمن‌ها نیز، تحول در سبک زندگی عشایری و نبود درآمد کافی، جوانان را از این حرفه دور کرد.
چالش‌ها و راهکارهای احیا
امروزه در گلستان، پوستین‌دوزی به‌صورت محدود و اغلب برای مصارف شخصی و به روش سنتی انجام می‌شود. برای نجات این هنر از فراموشی، باید چالش‌های تولید و مصرف آن برطرف شود. طراحی محصولات جدید متناسب با نیاز بازار، بهره‌گیری از فناوری مدرن در دباغی بهداشتی و بی‌بو کردن پوست، و تشویق سرمایه‌گذاری برای راه‌اندازی کارخانجات چرم‌سازی، از جمله راهکارهای پیشنهادی است. این اقدامات می‌تواند جان تازه‌ای به این صنعت کهن بدمد.
ثبت ملی، گامی برای بقا
ثبت ملی پوستین‌دوزی ترکمن در سال ۱۳۹۰، نقطه عطفی در حفظ این میراث بود. با این حال، احیای کامل آن نیازمند تلاشی جمعی برای رفع موانع و بازتعریف جایگاهش در زندگی امروز است. پوستین‌دوزی نه‌تنها هنری کاربردی، بلکه بخشی از هویت فرهنگی قوم ترکمن است که شایسته توجه و حمایت است.