از حدود اواسط قرن 14 هـ ق اُغوزهای ناحیه سیحون اسلام آوردند و سپس به تدریج، به طرف سرزمین های اسلامی سرازیر شدند. و از این زمان به بعد، از سوی مسلمین به نام ترکمان نامیده شدند. بطوریکه در قرون بعد نام ترکمن جای اوغوز (غز) را گرفت.
در خصوص لفظ ترکمن یا ترکمان، نظرات گوناگونی در کتب تاریخی ارائه گردیده است. با وجود این نظرات و تعاریف، هنوز وجه تسمیه اُغوزها (غزها) به این نام، بطور قابل اطمینان و کاملی که متکـی بـر واقعیــات باشــد، روشـن نشده است.
کلمه ترکمن در دایره المعارف چین به صورت تئوکومنگ آمده است. برای نخستین بار در اواسط قرن چهارم هجری، اصطلاح ترکمن در منابع و مآخذ اسلامی ظاهر می شود. مقدسی، جغرافیا نویس اسلامی (374 هـ ق) از دو دژ نظامی به نامهای بلاج و بروکت به عنوان، دو نقطه مرزی در برابر ترکمانها، اخباری به ما ارائه داده است. پس از مقدسی در اکثر مآخذ اسلامی واژه و اصطلاح ترکمن، بکار رفته است. نویسندگانی چون گردیزی و بیهقی، مکرراً لفظ ترکمان را به قوم ترک اُغوز (غز) که در ماوراء النهر و سپس خراسان پراکنده شده و بعدها سلسله سلجوقیان را در ایران تأسیس نمودند، اطلاق کرده اند.
اما متاسفانه، این نویسنده که از سویی، معاصر با ورود اُغوزها به سرزمین اسلامی و شاهد و ناظر تأسیس حکومت از سوی آنان (اُغوزها) بودند، در خصوص وجه تسمیه اُغوزها به ترکمان و انشقاق واژگانی ترکمان، مطلبی ارائه ننموده است. ابوالفداء مؤلف کتاب البدایه و النهایه، درباره علت اطلاق لفظ ترکمن بر اُغوزها چنین می نویسد: پس از آنکه سلجوق در سن 107 سالگی وفات یافت، پسرانش جانشین وی گردیدند. یکی از پسرانش میکائیل با ترکان کافر به جهاد پرداخت و در این راه جان خود را فدا نمود. بعد از وی پسرانش طغرل و چغری جای او را گرفتند و کارشان رونق یافت و ترکان مسلمان گردشان را گرفتند و ایشان ترک ایمانند که مردم ترکمان گویند.
مؤلف کتاب المختصر فی اخبار البشر، در خصوص وجه تسمیه اُغوزها به ترکمان مطالبی ارائه نموده است که اگر چه نمی تواند از صحت علمی برخوردار باشد ولی از جهت آشنایی با طرز تلقی گذشتگان درباره لفظ ترکمان حائز اهمیت می باشد.
وی می نویسد: … ایشان (غزان) طایفه ای از ترکان بودند که در ماوراء النهر متمکن بودند. پادشاه آنان را از آنجا بیرون راند. پس آهنگ خراسان نمودند و حال آنکه کافر بودند، اسلام آوردند و با مسلمانان معاشرت کردند. بعضی از افراد این قوم اسلام آوردند و با خراسانیان معاشرت نمودند و زبان خراسانیان را آموختند و میانه قوم خود و مردم خراسان مترجم بودند و به مرور ایام مردم خراسان طایفه غزان را ترکمان می گفته اند. رفته رفته قوم غز همگی مسلمان شدند. لـذا به همگـی آغوز هـا تــرکمان می گفتند.
۲
رشید الدین فضل الله همدانی، مؤلف کتاب جامع التواریخ، که بخش قابل توجهی از اثرش را به بررسی پیشینه، تقسیمات و وجه تسمیه و سایر ویژگیهای قبائل و طوایف گوناگون ترک و مغول اختصاص داده است، درباره وجه تسمیه اُغوزها به ترکمان، چنین اظهار نظر می کند: … لفظ ترکمان در قدیم نبوده و همه اقوام صحرا نشین ترک شکل را ترک مطلق می گفته اند. … وقتی که اقوام اُغوزها از ولایات خود به بلاد ماوراء النهر و ایران زمین در آمدند و توالد و تناسل ایشان در این ولایت بود، به سبب اقتضاء آب و هوا شکل تازیک گشت و چون تازیک مطلق نبودند، اقوام تازیک ایشان را ترکمان گفتند، یعنی به ترک مانند و بدان سبب این نام بر مجموع شعب اقوام اوغوز اطلاق رفته و بدان معروف شده اند.
تعاریفی که فرهنگها از لفظ ترکمان ارائه می دهند، همانند تعریف کتب تاریخی، قانع کننده به نظر نمی رسد. نویسنده فرهنگ آنندراج، ترکمان را طایفه ای ذکر نموده که در پایه فروتر از ترکانند. مؤلف برهان قاطع نیز، ترکمان را به معنی ترک مانند آورده است. علامه دهخدا نیز به نقل از فرهنگ سراج می نویسد: اینها (ترکمانان) از ترکان پایه کمتر دارند و چنین موسوم شدند، یعنی مانند ترکان، و بعضی نوشته اند که مرکب نیست. این نام از قرن پنجم هجری، نخست به شکل جمع فارسی ترکمانان توسط نویسندگانی مانند گردیزی و ابوالفضل بیهقی استعمال شده و به همان معنای اوغوز در ترکی و غز در عربی و فارسی به کار رفته. می دانیم که غزان نخست در مغولستان سکونت داشتند و در کتیبه های اورخون متعلق به قرن 8 میلادی، ذکر ایشان در مغولستان رفته، اغوزان مزبور را ترک محسوب داشته اند نه ترکمان. ترکمان را فقط در جانب مغرب یاد کرده اند.
در باب اصل کلمه ترکمان در قرن پنجم هجری اطلاعی نداشته و اینکه آنرا از ترکیب فارسی ترک مانند گرفته اند (محمود کاشغری، ج3، ص 307) وجه اشتقاقی عامیانه است. نویسنده کتاب تورانیان از نگاه تاریخ معتقد است: در تعریفی که منابع اسلامی از واژگان ترکمان ارائه می نمایند، چندان صحیح و ارضاء کننده به نظر نمی رسد و باید ریشه آن را در ارتباط با اقوام تورکوت و تورانیان جستجو کرد. ادموند باسورت، که پژوهشها و تحقیقات زیادی در خصوص اقوام آسیای میانه به ویژه غزنویان و سلجوقیان انجام داده درباره لفظ ترکمان، چنین اظهار نظر می کند: معلوم نیست که این اصطلاح ترکمن دلالت سیاسی داشته یا قومی، اما در سده پنجم هجری و پس از آن اصطلاح یاد شده بی گمان برای ترکان جنوب و غرب اُغوزها و قبچاقها به کار می رفت، در صورتیکه اصطلاح ترک در تسمیه ترکان گروه قرلق که در مناطق شرقی تر سکونت داشتند، به کار می رود.
منابع عصر غزنوی بارها اُغوزها را که تازه وارد قلمرو غزنویان می شدند ترکمن می خوانند و نظام الملک، وزیر سلجوقی در کتاب سیاست نامه این اصطلاح را برای اتباعی که در ایران و سرزمین های مغرب همچنان پـراکنده، باقـی مانده بودند، چنین به کار می برد. «هر چند از ترکمانان ملالتی حاصل شده است و عددی بسیار اند و ایشانرا بر دولت حقی ایستاده است که در ابتدای دولت خدمت ها کرده اند و رنجها کشیده و از جمله خویشاوندان اند.»
پی نویس
1- رنه گروسه، امپراطوری صحرا نوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، (تهــران، انتشـارات علمی و فرهنگی، 1365)
2- احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ج2، ص395
3- تاریخ بیهقی نص 77 به بعد، زین الاخبار، ص 416 به بعد
4- ابوالفداء (ابن کثیر دمشقی)، البـدایه و النهــایه، ج12، ص48
5- ابی الفداء عماد الدین اسماعیل، المختصر فی اخبار البشر، ج3، طبع مصر، ص26
6- جامع التواریخ، ج1، ص35-36
7- محمد پاشاه، فرهنـگ آنندراج، به کوشش محمد دبیر سیاقی، ماده ترکمان ص1089-1079
8- تبریزی، محمد بن خلف، برهان قاطع، به کوشش محمد معین، ماده ترکمان ص448
9- لغت نـامه دهخــدا، ماده تــرکمان، ص12-16 تورانیان در پگاه تاریخ ص115
10- تاریخ ایران کمبریج، ج5، ص24
بخشی از کتاب تاریخ ترکمنها ( عبدالمجید توران).
[uniplace_links]