فهرست مطالب
بررسی واژه‌ی «تولقون» در زبان ترکمنی
«تولقون» به معنای «موج» است:
دنگیز تولقونی: موج دریا
تولقون در زبان ترکمنی در سه مفهوم کاربرد دارد:
۱.موج، کوهه؛ آبخیز؛ خیزآب (جنبش و چین‌خوردگی سطح آب که بر اثر وزش باد و طوفان یا افتادن چیزی در آب پیدا می‌شود) (فرهنگ فارسی عمید).
در لالایی مادران ترکمن چه زیبا آمده است:
آقار سووونگ تولقونی،
آیینگ، گونونگ یالقیمی،
بده‌و آتینگ اویانی،
بگ ییگیدینگ یگنی (هوودی).
(او که همچون) موج رودخانه، (چونان) نور ماه و آفتاب، (مانند) افسار اسب است، خواهرزاده‌ی یک خانِ جوان است.
۲. (در اصطلاح فیزیک) موج:
ایشیق تولقونی: موج نوری
قیسغا تولقون‌لار: امواج کوتاه
رادیو تولقون: موج رادیویی
۳. (در معنای مجازی) جریان تند و ناگهانی:
نأراضی‌چیلیق تولقونی: موج نارضایتی
ایشچی‌لر حرکتی‌نینگ تولقونی: موج نهضت کارگری
همانطور که مشاهده می‌کنید «تولقون» ترکمنی را در تمامی معانی «موج» فارسی می‌توانیم استفاده کنیم.
«تولقون» در زبانهای ترکی:
ترکی ترکمنی: تۏلقون tolkun
ترکی ترکیه: دالغا dalga
ترکی آذربایجان: دالغا dalğa
ترکی ازبکی: تۏلقېن tolḳın
ترکی قزاق: تۏلقېن tolkın
ترکی باشقورت: تۇلقېن tulkın
ترکی قیرقیز: تۏلقون tolkun
ترکی تاتار: دۇلقېن dulkın
ترکی اۇیغۇر: دۏلقۇن dolkun
ریشه‌شناسی واژه «تولقون»:
پروفسور دکتر سلطانشا آتانیازوف منشأ بوجود آمدن این لغت را با صدای موج که از حرکت آب توسط باد در دریا ایجاد می‌شود، مرتبط می‌داند (تولقولداماق). به مرور فعل «تولغونماق» نیز از همین کلمه درست شده است. (سلطانشا آتانیازوف، تورکمن دیلی‌نینگ سؤزکؤکی (اتیمولوگیک) سوزلوگی)
افعال:
تولقون آتماق (= تولقونماق، تولقونلانماق): موج زدن؛ «ساغ کنارینگ سوممول‌لری شمالا آداجا تولقون آتیپ، بیرگنگسی ساری دنگزی یادا سالیار («تورکمنستان »).
تولقوندیرماق (= تولقون آتدیرماق، تولقونلاتماق): موج درست کردن، ایجاد موج کردن؛ «شول وقت بیر طرفدان تۆوه‌له‌ی توروپ، سووی تۏلقوندیریپ، سوو ایچمأگه باران یانگقی قارینجانی سووا قاچیریپدیر». («تورکمن خَلق ارته‌کی‌لری»).
تولقونجیراماق (= چالاجا تولقون آتیپ باشلاماق، یوواش-یوواشدان تولقونماق) به تدریج موج زدن.
ترکیبات:
-اوروش تولقونی: موج جنگ.
-تولقونیشیان بولوتلار.
– تولقونلارینگ اۏوسونماغی.
-تولقونلارینگ اویناقلاماغی.
-تولقون سرپیندیسی.
واژه‌های مترادف «تولقون»:
دالغا: (= تولقون)؛ «دوغری توتوپ دؤشونی دالغا بولسا، قار بولسا، ییلدیریم کیمین اؤنگه سۆرۆنگ، سۆرمه‌لی چاغدیر» (ن. آنّاقیلیچ).
قوم go:m : (= موج شدید)؛ «قوملارینگ گۆوّۆلدیسی آدملارینگ سسینی باسیار».
کؤلِگ kö:leg : (موج دریا که به بزرگی قد انسان باشد)؛ «فلک گویچ‌لی، آیریلمادی داشیمدان، ناو بوزولدی، کؤلِگ آشدی باشیمدان» (خاتَم شاهیر).
اؤرکوچ: به غیر از معنای «کوهان شتر» به معنای «بالای موج آب» و «بالای تپه» است.
صدای موج (تولقون سسی):
پاژ: سیغیر، گچی ساغلاندا، سووا بؤکۆلنده، سوو تولقون آتیپ، قیرا، کنارا اورلاندا پاژّیلداپ چیقیان سس.
پاژّیلدی: سیغیر، گچی ساغلاندا، سووا بؤکۆلنده، سوو تولقون آتیپ، قیرا، کنارا اورلاندا، پاژ ادیپ چیقیان سسینگ آدی.
پاغشیلدی : سووونگ گویچ‌لی تولقونیندان یا-دا بیر زادینگ چیم-پیتراق بولوپ دؤوۆلمه‌گیندن، کۆل-اوشاق بولماغیندان دوره‌یأن سس.
شالپیلدی: سوووقلیقدا ادیلیأن حرکت، تولقون ضرارلی دوره‌یأن سسینگ آدی؛ «تولقونلارینگ شالپیلدیسی».
شالقار – آمی‌دریادا سوو تولقونی‌نینگ کنارا بادلی اوروپ، گۆولأپ دوران یرینی آنگلادیان و اساساً دارغان‌آتا، دؤرت‌گُل تورکمن‌لری‌نینگ گپله‌شیگینه مخصوص بولان بو سوز شالق (شالپ) سس منگزتمه‌سیندن هم-ده «-ار» قوشولماسیندان دوریار. (سلطانشا آتانیازوف، تورکمن دیلی‌نینگ سؤزکؤکی (اتیمولوگیک) سوزلوگی)
گۆو-گۆو اتمک؛: ایزلی-ایزینا گۆوّۆلدأپ سس چیقماق، ایزلی-ایزینا گۆوّۆلده‌مک؛ «گۆو-گۆو ادیپ، تولقونلارینگ سسی اشیدیلدی».
کف امواج و غیره
یِلجیک (= کؤپۆرجیک): گازلی سوولاردا، ساغیلیان سویتده، یانگی قالدیران آغاراندا، یاییلیان یانلیقدا، دنگیز تولقونلاریندا و ش.م. عمله گلیأن کؤپۆرجیک.
نوشته‌ی محمود عطاگزلی