آداب و رسوم عید قربان

فضایل و اهمیت قربانی
* عمل هیچ انسانی در روز عید قربان به پایه قربانی نمی‌رسد مگر رفت و آمد و نیکی به خویشاوندان (خصوصاً اقوامی که با آنها قطع رابطه کرده است). (طبرانی)
* کسی که توانایی قربانی را داشته باشد و قربانی نکند، پس هرگز به عیدگاه ما (مسلمانان) حاضر نشود.» (الترغیب)
* در مقابل هر تار موی از بز و هر تار پشمی از گوسفند، یک نیکی به قربانی کننده می‌رسد. (الترغیب)

قربانی بر چه کسانی واجب است
بر هر مسلمانی که مقیم و مالک نصاب باشد، قربانی واجب است. مالک نصاب به کسی گفته می‌شود که در روزهای عید، اموال او به غیر از ضروریات زندگی (منزل مسکونی، وسیله‌ی نقلیه، لباس و ظروف و…)، به حد نصاب زکات که ۲۰ مثقال شرعی معادل ۸۷/۴۷۹ گرم از طلا یا قیمت این مقدار برسد. در نصاب قربانی، گذشتن یک سال بر مال شرط نیست. قربانی بر فقیر و مسافر واجب نیست؛ اما اگر قربانی کردند، اجر کامل به آنها می‌رسد.

زنی که قیمت زیور آلات و دیگر اموال غیر ضروری‌اش به حد نصاب فوق برسد، قربانی بر او نیز واجب است. اگر سرمایه‌ی پدر و فرزندان بالغ، مشترک باشد و در صورت تقسیم به هر یک به اندازه نصاب کامل و یا بیشتر برسد، پس بر هر کدام از پدر و فرزندان، جداگانه قربانی واجب است.

وقت قربانی
در جایی که نماز عید واجب است، اگر کسی قبل از نماز عید، قربانی‌اش را ذبح کند، صحیح نیست و در جایی که نماز عید برگزار نمی‌شود، بعد از دمیدن صبح روز عید می‌توان حیوان قربانی را ذبح کند. مدت قربانی از روز اوّل تا روز سوم عید (دوازدهم ذوالحجه) است؛ اما روز اوّل افضل است. در دو شبی که در میان این سه روز قرار دارند، هم ذبح حیوان جایز است.

کسی که قربانی بر او واجب بود و در ایام عید بنا بر دلایلی نتوانست قربانی کند، این واجب از او ساقط نمی‌شود و باید بعداً قیمت قربانی را صدقه کند.

طریقه قربانی کردن گوسفند
ابتدا نیت خود را از قربانی، فقط رضای خداوند قرار دهد و هر نیت دیگری از جمله گوشت خوردن، دفع طعنه مردم، ریا و سُمعه را از قلب خود دور کند؛ چاقو را به خوبی دور از چشم حیوان تیز کند؛ دست و پاهای حیوان را (به غیر از یک پا) ببندد؛ حیوان را بر پهلوی چپ، رو به قبله بخواباند و رخ خود را به سمت قبله نماید؛ با دست راست با گفتن (بسم الله، الله اکبر) حلقوم، مری و دو رگ خون را ببُرد و سعی کند نخاع حیوان قطع نشود؛ زیرا این کار مکروه است، بعد حیوان را رها کند تا جان دهد و سرد شود. به هنگام ذبح این دعا را بخواند: «اللّٰهُمَّ هَذَا مِنْک وَلَک صَلَاتِی وَنُسُکِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ لَا شَرِیکَ لَهُ وَبِذٰلِکَ أُمِرْت وَأَنَا أَوَّلُ الْمُسْلِمِینَ بِاسْمِ اللّٰهِ وَاَللّٰهُ أَکْبَرُ؛ اللّٰهُمَّ تَقَبَّلْ مِنِّی.»

احکام
۱- قربانی گوسفند و بز یک ساله، گاو دو ساله و شتر پنچ ساله جایز است ( نر و ماده برابر است).

۲- اگر برّه‌ی شش ماهه یا بیشتر جثه‌اش به اندازه‌ای بزرگ باشد که از میان گوسفندانِ یک ساله تشخیص داده نشود، پس قربانی آن نیز جایز است.

۳- گوسفند فقط از یک نفر، و گاو و شتر از هفت نفر یا کمتر به شرطی که همگی نیت قربانی و تقرب را داشته باشند، جایز است؛ مانند عقیقه.

۴- بر زبان آوردن نیت قربانی، لازم و فرض نیست؛ فقط اراده‌ی قلبی کافی است.

۵ – اگر قربانی کسی در ایام قربانی گم شد یا بنابر دلایلی نتوانست آن را ذبح نماید، پس از گذشت ایام قربانی (۱۲ ذی الحجه) قیمت آن را صدقه نماید و اگر حیوان پیدا شد، خود آن را صدقه نماید.

۶- اگر فردی فقط به خاطر حصول گوشت در گاو یا شتری شریک شود، قربانی هیچ یک از هفت نفر قبول نمی‌شود.

۷- بعضی از مردم گمان می‌کنند که اگر در یک، خانه یک قربانی انجام گیرد، برای همه کافی است یا در یک سال از طرف شوهر و سال بعدی از طرف همسر ذبح شود، یا افراد خانواده به نوبتی در هر سال یک نفر ذبح کند و بقیه ذبح نکنند، این تفکر صحیح نیست؛ بلکه هر فرد که مالک نصاب باشد، بر او قربانی واجب است؛ اگر چنان‌چه در یک منزل ده نفر زندگی می‌کنند و هر یکی به تنهایی مالک نصاب است، پس بر هر یکی جداگانه قربانی لازم است.

۸- چیدن موی قربانی و دوشیدن شیر آن جایز نیست؛ اگر چنانچه کسی این کار را کرد، آن‌ها را صدقه نماید، اگر از آن‌ها استفاده کرد، پس قیمت آن‌ها را صدقه کند.

۹- ریسمان، لگام و… قربانی را صدقه کند.

۱۰ – حیوانی مثل شتر را که برای قربانی نگه داشته، بر آن سوار نشود.

۱۱ – اگر کسی قرض گرفت و قربانی خرید، جایز است.

۱۲- حیوان داغ شده برای قربانی رواست.

۱۳- شخصی که قربانی بر وی واجب نبود به نیت قربانی حیوانی را خرید و بعد آن حیوان مرد یا گم شد، قربانی دیگر بر او لازم نیست. (احسن الفتاویٰ، باب الاضحیه)

قربانی حیواناتی که دارای عیوب زیر باشد، جایز نیست:
۱- هر دو چشم یا یک چشم حیوان نابینا باشد.

۲- حیوان به گونه ای فلج باشد که خودش نتواند به محل ذبح برود و همچنین حیوانی که بر سه پا راه می‌رود و پای چهارم را اصلاً بر زمین نمی‌گذارد.

۳- به اندازه ای لاغر باشد که مغز استخوانش خشک شده باشد.

۴- نصف دندان‌ها یا بیشتر از نصف افتاده باشد و نتواند علف بخورد.

۵- از مادرزادی گوش نداشته باشد یا نصف گوش یا بیشتر از نصف قطع شده باشد.

۶- از مادرزادی دم نداشته باشد یا نصف یا بیشتر از نصف دم یا دنبه قطع شده باشد.

۷- بینی حیوان قطع شده باشد.

۸- سر پستان قطع شده باشد یا پستان خشک شده باشد یا به علت مشکل در پستان شیر کلاً خشک شود یا پستان به گونه‌ای زخمی باشد که نتواند بچه را شیر بدهد.

۹- خنثیٰ (حیوانی که نر و ماده بودنش معلوم نشود).

۱۰- حیوانی که فقط مدفوع می‌خورد.

۱۱- شکستگی شاخ در حدی باشد که به مغز برسد.

۱۲- حیوانی که زبانش به گونه‌ای قطع باشد که نتواند علف بخورد.

۱۳- حیوانی که مریضی‌اش ظاهر باشد.

۱۴- حیوانی که از بدو خلقت یک گوش داشته باشد.

۱۵- حیوانی که دیوانه باشد و دیوانگی‌اش او را از چریدن وعلف خوردن باز دارد.

۱۶- حیوانی که مبتلا به گری بوده و بسیار لاغر باشد.

۱۷- گوسفندی که به علت ضعف نتواند بچه‌اش را شیر دهد.

آداب و مستحبات
۱- در صورتی که در گاو و شتر هفت نفر شریک بودند، پس گوشت‌ها را عادلانه تقسیم کنند و تخمیناً تقسیم درست نیست، البته اگر مقداری از پاچه‌ها و سر حیوان در تقسیم شامل کرده شود، پس تخمیناً هم تقسیم درست است.

۲- مستحب است که هر کس، شخصاً قربانی‌اش را ذبح کند یا حداقل در وقت ذبح حیوان، حاضر و شاهد باشد؛ حتیٰ اگر زن نیز خودش ذبح نماید، بهتر است.

۳- اگر قبل یا بعد از ذبح معلوم شد که حیوان حامله بوده، قربانی‌اش جایز است.

۴- کسی که اراده قربانی را دارد مستحب است که در ده روز اوّل ذی الحجه، مو و ناخن‌های خود را نگیرد.

۵- مستحب است که گوشت قربانی سه حصه شود، یک حصه به نیازمندان داده شود، حصه‌ی دیگر به خویشاوندان و دوستان هدیه گردد و ما بقی را خود مصرف کند.

۶- پوست قربانی را اگر خود نیاز ندارد، صدقه کند؛ فروختن آن برای خود شخص جایز نیست؛ زیرا در حدیث آمده است: «هر کس پوست قربانی خود را بفروشد، گویا قربانی نکرده است.» (مستدرک حاکم)

۷- خوردن آله تناسلی حیوان نر یا ماده، بیضه، غده، خون جاری، مثانه و زهره‌دان حیوان مکروه تحریمی است.

۸- دادن پوست، گوشت و دیگر قسمت های حیوان قربانی، به عنوان مزد به قصاب، درست نیست.

۹- مستحب است که حیوان چاق، بزرگ و تندرستی را قربانی کند.

۱۰- مستحب است که شتر نحر شود (یعنی رگها، حلقوم و مری آن از زیر گردن و بالای سینه در حال ایستاده قطع شود).

منابع: رد المحتار مع الدر المختار؛ فتاویٰ عالمگیری؛ الفقه الاسلامی وأدلته؛ الهدایه؛ تحفه الفقهاء؛ احسن الفتاویٰ؛ و….

دارالإفتاء عین العلوم گشت