روابط اقتصادی ایران وترکمنستان فرصتی برای کاهش اثر تحریم ها

۱-بخش نخست: ظرفیتها و زمینه های همکاری مشترک

۱-۱ مقدمه:
دو کشورایران و ترکمنستان با بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر مرز مشترک ،دارای روابط خوبی با یکدیگر هستند. ترکمنستان به دلیل مرز طولانی مشترک و قرابت‌های بیشمار در حوزه‌های فرهنگی و اجتماعی می‌تواند از طریق جمهوری اسلامی ایران کالاها و خدمات خود را وارد و صادر نماید و بدین لحاظ درزمینه اقتصادی، حمل و نقل، پیشرفت‌های زیربنایی و انرژی روابط خوبی با ایران داشته است. ترکمنستان پس از استقلال از شوروی سیاست خارجی بی‌طرفی را در عرصه بین الملل اتخاذ کرد. در همین چارچوب رئیس‌جمهور ترکمنستان، اولویت همکاری ها را با کشورهای منطقه‌ای و بین‌المللی تعیین کرد.
سران دو کشور ایران و ترکمنستان بر حسن همجواری تاکید دارند.رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار ریاست جمهوری ترکمنستان با ایشان فرموده اند: مرزهای ایران و ترکمنستان مرزهای صلح و آرامش و موجب آسایش خاطر طرفین بوده و امکان استفاده از مسیر ایران برای راهیابی به خلیج فارس و دریای آزاد فرصت ارزشمندی برای ترکمنستان است(۵). دراین دیدار، رئیس جمهوری ترکمنستان دیدار با رهبر انقلاب اسلامی را مایه‌ی افتخار دانست و افزوده اند: ایران و ترکمنستان همواره از روابط حسنه و تاریخی برخوردار بوده و در غم و شادی یکدیگر شریک هستند و سخن شما مبنی بر اینکه ایران و ترکمنستان نه فقط دو همسایه بلکه دو خویشاوند هستند، موجب تشویق و دلگرمی دولت و ملت ترکمنستان است.(۵)

۱-۲ ظرفیت‌ها و توانمندی‌های تعامل دو کشور

۱-۲ -۱ تجارت
جمهوری ترکمنستان از دو امتیاز بسیار ویژه برخوردار است یکی از موارد ، برخورداری از منابع سرشار هیدروکربنی به‌ویژه گاز است که این کشور را در زمره کشورهای هدف سیاست خارجی در حوزه پیرامونی جمهوری اسلامی ایران قرار می‌دهد و مورد دوم، قابلیت ارائه مسیرهای حمل‌ونقل و ترانزیت کالا به کشورهای منطقه و ایران است .
ایران بعد از روسیه بیشتر حجم مبادلات تجاری را با ترکمنستان دارا هست. خط راه‌آهن تجن -مشهد- سرخس، لوله انتقال گاز کورپیه-کردکوی در غرب ترکمنستان و سد دوستی در جنوب این کشور در یک همکاری اقتصادی ساخته شد. خط انتقال برق بلخان‌آباد- علی‌آباد و چندین پروژه دیگر مانند گسترش برنامه ارتباطی فیبر نوری، ساخت انبارهای بزرگ و سایر پروژه‌ها در مرو و پالایشگاه ترکمن‌باشی، ساخت پایانه گاز مایع، ساخت اتوبان مثال‌هایی از گسترش روابط دوجانبه دو کشور می‌باشد. در سال ۲۰۰۹ حدود ۱۰۰ پروژه صنعتی در ترکمنستان با کمک ایران احداث و یا در حال ساخت بود.

۱-۲ -۲ حمل‌ونقل
کارنامه همکاری‌ها در بخش حمل‌ونقل و ابعاد مختلف آن (زمینی – ریلی – دریایی) را دارای سابقه همکاری طولانی‌تری نسبت به سایر بخش‌ها بوده و در این راستا علاوه بر همکاری‌های سنتی و سودمند در سطح دوجانبه همکاری‌های منطقه‌ای نیز طی سال‌های اخیر گام‌های مثبت و موفقی برداشته‌شده است.
خط آهن قزاقستان- ترکمنستان- ایران بخشی از کریدور حمل‌ونقل شمال به جنوب به طول ۶۷۷ کیلومتر ،کشورهای قزاقستان و ترکمنستان را به ایران و خیلج فارس وصل می‌کند. این خط آهن شهر اوزن در قزاقستان را به شهر برکت-اترک در ترکمنستان وصل کرده و به شهر اینچه برون در استان گلستان ایران ختم شده و سپس به شبکه خط آهن ملی وصل شده و تا خلیج‌فارس ادامه پیدا می‌کند.

موضوع‌هایی مانند تردد کامیون‌ها، همکاری‌های چندجانبه تـرانزیتی زمینـی، ریـلی و دریایی ازجمله کری دور ترانزیتی ایران – و ترکمنستان و ازبکستان و همچنین ایران – ترکمنستان و قزاقستان از قابلیت‌های تعامل دوطرفه است.

۱-۲ -۳ انرژی
در یک ارزیابی کلی همکاری‌های دو طرف در بخش انرژی شامل: گاز، نفت، آب و برق، روند مطلوب خود را طی کرده و با افتتاح و اتصال خط لوله دوم انتقال گاز ترکمنستان به ایران، زیربنای همکاری‌ها محکم و عمیق‌تر شده است.ایران روزانه حدود ۹ میلیون مترمکعب گاز از ترکمنستان ظرفیت واردات دارد،ظرفیت فوق بلا استفاده مانده است.

شرکت‌های فنی و مهندسی مجرب ایرانی باعلاقه و دانش فنی بالای خود آمادگی دارند در تجهیز، تعمیر، احداث و انتقال تولیدات و محصولات حوزه‌های مختلف بخش انرژی مشارکت داشته باشند.دراین‌ارتباط امضاء موافقت‌نامه چهارجانبه ترانزیتی بین جمهوری اسلامی ایران – ازبکستان – ترکمنستان و عمان زمینه همکاری‌ها رابین کشورهای منطقه فراهم آورده است.

۱-۲ -۴ ظرفیت‌های همکاری فرهنگی دو طرف:
روابط فرهنگی دو کشور ایران و ترکمنستان ، در سطح حداقلی قرار دارد و از ظرفیت عظیم این بخش برای ارتقاء سطح کلی روابط تهران – عشق‌آباد بهره‌برداری بهینه و مناسب به عمل نیامده است.

میراث تاریخی و فرهنگی مشترک ایران و ترکمنستان محمل خوبی برای توسعه همکاری‌های فرهنگی است. وجود شخصیت‌های برجسته علمی و فرهنگی سده‌های گذشته می‌تواند مبنای طراحی

برنامه‌ها و اقدامات مشترک زیادی حول محور این شخصیت‌ها و میراث مشترک باشد. به‌عنوان‌مثال شخصیت «مختوم قلی فراغی» موردتوجه هر دو کشور است. تأسیس بنیاد فرهنگی مشترک مختوم قلی و یا تعیین جایزه کتاب سال مختوم قلی، قابلیت عملیاتی شدن میان دو کشور رادارند.

۱-۲ -۵-ظرفیت‌های صادرات فنی، مهندسی و انتقال فنّاوری به ترکمنستان
پیشرفت‌های علمی، صنعتی و فناوری جمهوری اسلامی ایران و سطح بالای دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشورمان بستر و فضای مساعدی برای دانشجویان، اساتید و دانشگاه‌های ترکمنستان به شمار می‌رود تا در ارتقاء و رشد علمی و آموزشی خود از کمک ایران بهره مند شوند.

همچنین دو کشور از ظرفیت‌ها ی مطلوبی در حوزه توریسم و گردشگری برخوردارند .ایجاد گشایش در توسعه رفت‌وآمدها و برنامه‌ریزی و همکاری در این حوزه مستعد، به تعمیم و گسترش عرصه‌های مختلف همکاری فرهنگی کمک و مساعدت چشم‌گیری خواهد کرد. لازم به ذکر است رقیب منطقه ای ایران کشور ترکیه توانسته است در طول ده سال گذشته بیش از ۵۰ میلیارد دلار به کشور ترکمنستان خدمات فنی و مهندسی صادر کند،(۳)

نمودار زیر صادرات ایران به کشور ترکمنستان را از سال ۱۳۸۴ تا ۷ ماه اول ۱۳۹۵ نشان می دهد، میزان صادرات جمهوری اسلامی ایران به ترکمنستان به نردیک به یک میلبارد دلار رسیده بود، به ناگاه همراه با افت های پی در پی به کمتر از ۴۰۰ میلیون دلار در نه ماهه سال ۱۳۹۵ رسید.

صادرات ترکیه به کشور ترکمنستان در سال ۲۰۱۵ میلادی در حدود ۲٫۶ برابر صادرات جمهوری اسلامی ایران به آن کشور بوده است و ترکیه ۱۸۵۷میلیون دلار و ایران ۷۲۰میلیون دلار به ترکمنستان صادر ات نموده اند. منبع(۴)
منبع(۵)

۲- مقایسه اقتصادی ایران و ترکمنستان، فرصت ترکمنستان
مطابق آمار منتشره، جمهوری ترکمنستان نرخ رشد اول دنیا و نیز کشورهای در حال توسعه را دارد .کشورو ما رتبه ۸۸ در بین کشورهای در حال توسعه دارد. ، درآمد سالانه ایران حدود(۴۲۰ میلیارد دلار)و ترکمنستان معادل ۴۲ میلیارد دلار است.(حدود ۱۰ برابر ترکمنستان). درعین حال جمعیت ایران تقریبا ۱۴ برابر ترکمنستان است ، لذا درآمد سرانه ترکمنستان ۷۳۱۸دلار ولی بودجه سرانه هر ایرانی ۶۹۴۷ دلار است.(منبع ۱و ۲)

۳- زمینه ها و چالشهای همکاری عملی اقتصادی ایران و ترکمنستان،
۳-۱- عمده ترین شاخصهای همکاری اقتصادی ایران و ترکمنستان و شرح کوتاهی از مشکلات و فرصت ها وکه میتواند در شرایط کنونی تحریم ها به حل بخشی از مشکلات یاری برساند شامل موارد زیر است:

۱- تجار و تولید کنندگان ایرانی سالیانه حدود یک میلیار دلار کالای ایرانی به مقصد تر کمنستان صادر می کنند.

۲- میزان صادرات تولید کنندگان ایرانی به کشور ترکمنستان بیشتر از کل صادرات کشور ایران به تمامی کشورهای عربی است.(به غیر از امارات متحده عربی)صادرات یک میلیارد دلاری صادرکنندگان ایرانی تنها بخش کوچکی از بازار بزرگ و پر مصرف این جمهوری کوچک ولی ثروتمند آسیای میانه است.

۳- صادرات ایران به ترکمنستان حدود ۵ برابر کل صادرات ایران به کشور روسیه است.

۴- ترکمنستان جزو۱۰ کشور اول شریک اقتصادی ایران محسوب می شود که بیشترین واردات را از کشور ایران دارد.

۵- حجم کل مبادلات تجاری بین ایران و ترکمنستان با احتساب مواد نفتی و گازی حدود ۴ میلیارد دلار است.

۶- بین ایران و ترکمنستان چهار نقطه مرزی گمرکی زمینی(گمرک مرزی پل در اینچه برون استان گلستان،گمرک باجگبران،گمرک لطف آباد،گمرک سرخس در خراسان)فعالیت می کنند.

۷- بین بندرامیر آباد بهشهر و بندر انزلی ارتباط دریایی حمل بار و کالا با بندرترکمن باشی ترکمنستان برقرار است.

۸- شهر عشق آباد پایتخت ترکمنستان با گمرک مرزی باجگیران در استان خراسان حدود ۴۰ کیلو متر فاصله زمینی دارد.تجار معمولا از طریق گمرک باجگیران و به صورت زمینی به ترکمنستان سفر میکنند.

۳-۲ چالشهای موجود توسعه فعالیت اقتصادی ایرانی در ترکمنستان
عمده ترین چالشهای فعالین اقتصادی ایرانی که در صورت رفع میتواند در شرایط کنونی تحریم ها به حل بخشی از مشکلات یاری برساند شامل موارد زیر است:

۱- فعالین اقتصادی بخش خصوصی ایران در زمینه گسترش صادرات به ترکمنستان از کمترین امکانات و پشتیبانی دولت ایران برخوردارند. مشکل عدیده ایی از اخذ ویزا،سختی های مسافرت،عدم فعالیت ضعیف سفارتخانه ایران در ترکمنستان در زمینه های اقتصادی وبازرگانی و… گوشه ایی از مشکلات تولید کنندگان و صادر کنندگان ایرانی است.(کشور ترکیه در کشور عراق همسایه دیگر جمهوری اسلامی ایران ۲۲ نفر رایزن بازرگانی دارد)

۲- نبودن مرکز تجاری ایرانیان در کشور ترکمنستان و عدم تمایل دولت ایران برای این منظور حتی در سطح ارایه پیشنهاد در کمیسیون مشترک اقتصادی بین دو کشور.

۳- فقدان قراردادهای اعتبار اسنادی در صادرات کالا بین دو کشور

۴- نبودن خطوط پروازمسافربری بین ایران و ترکمنستان:

۵- بین ترکمنستان و ایران در زمان ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی خط پروازی مسافری دایر شد.ولی هم اکنون هیچ خط پروازی بین دو کشور برقرار نیست.در ایام و مناسبت هایی مانند نمایشگاه طرفین یا مقامات دو کشور با پرواز چارتری اقدام به سفر هوایی می کنند.تجار ایرانی برای انجام مسافرت هوایی به ترکمنستان با رنج و مشقت فراوان و از طریق دوبی و یا استانبول مبادرت به سفر هوایی می کنند.

۶- نبودن قطار مسافربری بین ایران وترکمنستان

۷- علیرغم اتصال ریلی دو کشور در زمان دولت سازندگی و افتتاح خط ریلی مشهد-سرخس-تجن و اتصال ریلی گرگان- اینچه برون-ترکمنستان در دولت روحانی تاکنون خط قطار مسافری ریلی بین ایران و آسیای میانه محقق نشده است.

۸- نبود خطوط مسافربری بین اتوبوسی بین دو کشور ایران و ترکمنستان:

۹- علیرغم دایر بودن و فعالیت خط اتوبوس بین ترمینال های مسافری از استانهای مرزی شرق ایران با پایتخت ترکمنستان در دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی ،این خطوط بعد از دولت سازندگی جمع اوری و تعطیل شد.

۱۰- نبودن تعرفه های ترجیحی گمرکی بین ایران و ترکمنستان متناسب با ظرفیت های بخش تولیدی ایران.

۴- راهکارهای عملیاتی برای تبدیل ترکمنستان به فرصتی برای اقتصاد کشور
۱- اجرایی کردن سیزده تفاهم نامه منعقده بین ایران و ترکمنستان که اخیرا توسط روسای جمهور دو کشور امضا شده است.

۲-شروع انتقال گاز ترکمنستان به ایران که مدتی است به علت اختلافات طرفین متوقف می باشد.لازم به ذکر است تمام هرینه های زیر ساخت های این پروژه با سرمایه گذاری چند ده میلیون دلاری در سنوات گذاشته دردو کشور انجام شده و هم اکنون بلااستفاده مانده است.

۳- راه اندازی معاملات تهاترگازی برای کمک تولید داخلی ایران به ویژه صدور کالاهای ایرانی و صدورخدمات فنی مهندسی

۴- رفع سو تفاهم موجود بین ایران و ترکمستان پیرامون مسایل گازی و حل وفصل آن با مذاکره

۵- روان سازی حمل ونقل و ترانزیت بین دو کشور، که بعلت اختلافات موجود بر میزان تردد و سرعت آن تاثیر منفی گذاشته لذا رفع سریع ان مشکلات به نفع هر دو کشور است.

۶-فعالسازی بیش از پیش راه آهن اینچه برون ، ترکمنستان و روان سازی فعالیتهای آن . در شرایط کنونی تجار از کندی فعالیتهای ترخیصی آن گله و شکایت دارند.

۷-تسهیل صدور روادید بین دو کشور، راه اندازی قطار مسافربری و خطوط پروازمسافربری بین ایران وترکمنستان

۸-ساماندهی خطوط اعتباری بین ایران و ترکمنستان و شکل دهی قراردادهای اعتبار اسنادی در صادرات کالا بین دو کشور

۵-جمع بندی نهایی
زمینه های همکاری دو کشور، روابط حسن همجواری ایران و ترکمنستان طی سی سال گذشته که امن ترین مرز ایران طی سه دهه گذشته بوده، و نیز نیازهای کنونی کشور ما میتواند زمینه ای برای توسعه همکاری و روابط اقتصادی ایران و ترکمنستان با رویکرد کاهش اثر تحریم ها باشد. سیاستی که تدبیر سیاستگذاران کشوری و اراده جدی نماینده عالی دولت در استان و سایر مدیران ارشد استانی را می طلبد.

نگاهی به تعاملات پایدار موجود و نیز چالشهای کنونی بازرگانان ایرانی نشان دهنده ضرورت تلاش بیشتر مدیران منطقه ای و استانی و نیز فعال شدن بخش رایزنی بازرگانی ترکمنستان(کشور ترکیه در کشور عراق همسایه دیگر جمهوری اسلامی ایران ۲۲ نفر رایزن بازرگانی دارد) و اجرایی شدن توافقنامه دو طرفه می باشد. سیاستی که میتواند فرصتی خوب به عنوان ترکمنستان را پیشروی تجار و بازرگانان ایرانی قرار دهد.

✍️رحمان قره باش
عضو هیات نمایندگان اتاق بازرگانی صنایع معادن وکشاورزی استان گلستان
و عضو هیات رئیسه اتاق مشترک ایران وترکمنستان

منابع:
۱-https://fa.tradingeconomics.com/turkmenistan/indicators)
۲-https://fa.tradingeconomics.com/iran/indicators
۳-http://www.tpo.ir/uploads/mantaghe-eco_17445.pdf
۴-http://www.irna.ir/fa/News/82796237
۵-http://www.asriran.com/fa/news/517439