«دده قورقوت» کتاب حماسی تورکان اوغوز
این کتاب ارزشمند از ۱۲ داستان (بوی) به نثر و نظم تشکیل شده و مجموعه‌ای است که زندگی، ارزش‌های اجتماعی و باورهای تورکان اوغوز را نشان می‌دهد. صاحب‌نظران کتابت این اثر را در حدود قرن ۱۳ ویا ۱۵ میلادی تخمین زده‌اند. مجموعه داستان‌های ده‌ده قورقوت ریشه‌ای پیش از اسلامی دارند و نشانه‌هایی از این ریشه‌های پیش از اسلام در آن دیده می‌شود. این داستان‌ها قرن‌ها به‌صورت شفاهی سینه به سینه نقل شده‌اند و سرانجام به صورت مکتوب درآمده‌اند
داستان‌های حماسی کتاب دده قورقوت شامل جنگهای اوغوزها با همسایگانشان، پچنک‌ها و قبچاق‌ها و دیگر مناسبات‌شان بین سده‌های سوم تا پنجم هجری در شمال سیحون (مربوط به پیش از ورود اوغوزها به آناتولی) و جنگهای قبایل تورکمن از سده هفتم به بعد در سرزمین‌هایی مانند ترابزون، گرجستان و آبخازیا است. بیشتر این حکایت‌ها درباره بایندیر خان جد افسانه‌ای آق‌قویونلوها هستند.
از نکته‌های چشمگیر این داستان‌ها می‌توان به این موارد اشاره کرد:
– خانواده و به ویژه نقش زن در خانواده و جامعه و تربیت فرزندان جایگاه ویژه‌ای دارد.
– برای نامگذاری پسران، پس از این که شایستگی خود را به خانواده و جامعه نشان می‌دادند، مراسم اجرا می‌شده است.
– اوزان (نوازنده) و ساز قوپوز محترم شمرده می‌شود و خود شخصیت دده قورقوت یک اوزان قوپوز نواز است.
شخصیت دده قورقوت که کتاب به نام او نامیده شده به عنوان یک اوزان در همه داستان‌ها حضور دارد و معمولاً در آخر هر داستان وارد صحنه می‌شود و داستان را با سخنان نغز و پندآمیز خود به پایان می‌رساند.
در مقدمه کتاب، شخصیت «دده قورقوت» فرزانه‌ای از قبیله بایات، معاصر پیامبر اسلام، دانای طایفه اوغوز، پیری آگاه و شخصیتی روحانی عنوان شدهاست. مقدمه کتاب، نقل درباره دده قورقوت و سخنان منسوب به دده قورقودت است و وی در همه داستان‌های دوازده‌گانه کتاب حضور داشته و نقش دانای کل و حلال مشکلات و خنیاگر و داستان پرداز مجالس هست.
در آسیای میانه دده قورقوت از اولیای الهی بشمار می‌آید. امیر علیشیر نوایی در نسائم المحبه که به شرح احوال عارفان اختصاص دارد ضمن اشاره به شهرت دده قورقوت در میان تورکان، نوشته‌است که وی از گذشته آگاهی داشته و از آینده خبر می‌داده و سخنان با ارزشی از او باقی مانده‌است.
خاطرات دده قورقوت و قبرهای منسوب به وی در مناطق تورک نشین پراکنده‌است. بنا به روایاتی در قزاقستان و قرقیزستان و تورکمنیستان «قورقوت آتا» در رؤیای خود کنده شدن گورش را دیده و برای فرار از مرگ از دیاری به دیاری دیگر گریخته‌است. او در هر جا با گورکنان خود روبرو شده و سرانجام به اقامتگاه دائمی خود در نزدیکی مصب سیحون بازگشته است و پس از گذشتن از آنجا در محلی که به مناسبت وجود مقبره‌ای منتسب به وی، «ایستگاه دده قورقوت» نامیده می‌شود به خاک سپرده شدهاست.
شخصیت دده قورقوت را پیری که از گذشته آگاهی داشته و از آینده خبر می‌داده است، فرزانه و اوزان دانسته‌اند. در نزدیکی شهری که به نام قورقوت نامیده می‌شود (در مسیر راه‌آهن شهر غزالی به قیزیل‌اوردا در قزاقستان و در ۱۵۰ مایلی خاور دریاچه آرال) قبری منسوب به دده قورقوت وجود دارد. در کتاب منجم باشی، مورخ معروف عثمانی نیز از شخصی به نام قورقوت آتا که در قدیم‌الایام در میان تورکمانان می‌زیسته نام برده شدهاست نیز قورقوت آتا در کتاب شجره التراکمه ابوالغازی بهادر خان، وزیر یکی از شاهان افسانه‌ای اوغوزان است که مکرر از او نام برده شدهاست.
تا همین اواخر از این اثر مکتوب دو نسخه خطی معروف به «نسخه درسدن» (۱۲ داستان در ۱۵۲ صفحه) و «نسخه واتیکان» (۶ داستان در ۱۰۹ صفحه) وجود داشت. نسخه دیگری که اخیراً توسط ولی محمد خوجه از محققین تورکمن صحرای ایران کشف و به دنیای علم معرفی شده به نام «نسخه ترکمن صحرا» شناخته می‌شود.
در کتاب دده قورقوت بارها نام مناطق و شهرهای مختلف آناتولی (ترکیه امروزی) مانند بایبورت، ماردین، قارادنیز، آک‌حصار، ترابزون و استانبول ذکر شدهاست و نیز بیش از ۲۰۰ بار از واژه اوغوز در مفهوم قومی و مردمی و نیز چهار بار از واژه گرجستان در مفهوم سرزمینی آن استفاده شدهاست و همچنین نام قلعه‌ها و مناطق مختلفی مانند اِونوک، ساکا، تاتیان، دوزمور و طومان آمده‌است.